یکی از راههای درمان اختلالات حسی، کاردرمانی است که می­ تواند به کودکان و بزرگسالان کمک به سزایی کند. این روش مانند درمان­های متداول برای بیماری­ها مثل قرص، آمپول و.. نمی­ باشد بلکه به صورت یک درمان طولانی مدت می ­باشد که جنبه­ های مختلف زندگی و افراد خانواده را نیز درگیر می­ کند.

کاردرمانگران در اختلالات حسی، بر فراهم کردن اطلاعات ورودی از سه حسی عمقی، لامسه و وستیبولار جهت ارتقا سیستم عصبی  متمرکز می­ شوند. کاردرمانی در اختلالات حسی به کودک کمک می ­کند تا چگونگی تاثیر عملکرد سیستم عصبی بر رفتار را درک کند و در موقعیت های مختلف رفتار مناسب از خود بروز دهد.

با توجه به متفاوت بودن علائم اختلال حسی در افراد مختلف، کاردرمانگران برای درمان اختلال حسی از شیوه های مختلفی استفاده می­ کنند. در واقع درمان استانداردی برای مبتلایان به این اختلال وجود ندارد و کاردرمانی در اختلالات حسی باید متناسب با نیاز و شرایط افراد باشد البته این کار مستلزم درک صحیح از سیستم های حمایتی کودک در خانه ، سن کودک و توانایی­های شناختی او می ­باشد.

 آنچه در این مقاله خواهید خواند:

 کاردرمانی در اختلالات حسی شامل چه افرادی می ­شود؟

جلسات کاردرمانی در اختلال حسی

کاردرمانگران از چه شیوه های استفاده می ­کنند؟

کاردرمانی انفرادی در اختلال حسی چگونه است؟

کاردرمانی گروهی در اختلال  حسی چگونه است؟

درمان مشاوره ای اختلال پردازش حسی چگونه است؟

کاردرمانی با رژیم حسی چگونه انجام می­ شود؟

نقش اتاق تاریک در کاردرمانی اختلالات حسی چیست؟

 کاردرمانی در اختلالات حسی شامل چه افرادی می‌­شود؟

کاردرمانی در اختلالات حسی شامل افرادی  مثل:

• کودکان مبتلا به نقص توجه و
• کودکان مبتلا به بیش فعالی
• کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم
• کودکان فلج مغزی
• کودکان دارای اختلال حرکتی
• کودکان دارای سندرمX شکننده
• کودکان محروم محیطی
• کودکان دارای اضطراب جدایی و داغدیدگی

جلسات کاردرمانی در اختلالات حسی

کاردرمانی در اختلالات حسی یک مداخله مفید و حسی، بلندمدت است. در این روش، برنامه­ های درمانی متنوع هستند، معمولا برای هر برنامه، هفته ­ای دو جلسه تشکیل می ­شود که طول هر جلسه45 دقیقه تا یک ساعت است. این دوره­ی درمانی حداقل به شش ماه زمان نیاز دارد. کاردرمانگران در درمان یکپارچگی حسی روش های مختلفی استفاده می ­کنند که متناسب با شدت و سن مراجعه کننده است از جمله:

• درمانی انفرادی
• درمان گروهی
• مشاوره
• رژیم حسی
• اتاق تاریک

که در ادامه هریک از این روش ها رو به اختصار توضیح می­دهیم.

کاردرمانی انفرادی در اختلالات حسی

این درمان به صورت انفرادی است زیرا کاردرمانگر باید فعالیت­های درمانی را متناسب با علایق و نیازهای کودک را طراحی کند؛ بنابراین کاردرمانگر باید به طور مرتب کودک را تحت کنترل قرار دهد و از هر فرصتی برای ارائه پاسخ مناسب از جانب کودک استفاده نماید.

برنامه ریزی کاردرمانگر از مهمترین مراحل کاردرمانی در  اختلالات حسی است چون در برنامه­ ریزی، کاردرمانگر باید علایق، انگیزه، میزان اضطراب و نگرانی و یا ترس کودک را در انتخاب فعالیت درمانی مدنظر قرار دهد.  تا کاردرمانگر با برقراری ارتباط مناسب با کودک باعث افزایش انگیزه او در جهت برقراری ارتباط مناسب با محیط شده و تسلط کودک بر محیط را بالا ببرد.

کاردرمانگر براساس نیازهای و ویژه یک کودک یک برنامه از پیش تعیین شده تهیه می ­کند در عین حال شرایط را برای آزادی عمل کودک در جهت رشد خلاقیت او نیز فراهم می­ کند. برای انجام این کار به کودک فرصت داده می ­شود تا با یک چالش رو به رو شود و بستر را به گونه ای فراهم می کند که در حل مسئله موفق شود. به طور مثال کودکی که نیازمند رشد واکنش­های تعادلی و راست نگه داشتن است، ممکن است تابی را انتخاب کند و روی آن نشسته و تاب آرام آرام تکان بخورد. در این حالت کاردرمانگر به کودک اجازه می ­دهد تا برای مدت کوتاهی تاب بازی کند و با حس تعادل آشنا شود. وقتی شدت حرکت تاب کم باشد و کودک آرام به نظر می­رسد، کاردرمانگر ممکن است به منظور دریافت پاسخ­های مورد نظر، تاب را با شدت بیشتری تکان دهد؛ اما اگر کودک به این تحریک با ترس و هیجان پاسخ دهد، کاردرمانگر باید سریعا به او کمک کرده و احساس امنیت را در او افزایش دهد، به طوری که ممکن است حتی تغییراتی نیز بر روی تاب ایجاد کند( مثل استفاده از پشتی مناسب در تاب و…) بنابراین فعالیت­های درمانی از ارتباط بین کاردرمانگر و کودک به وجود می ­آیند.

کاردرمانی در اختلالات حسی، با کمک انگیزه درونی کودک انجام می شود  زیرا اگر کودک به عنوان یک همراه فعال مورد توجه واقع شود، نتایج درمانی مطلوبی به دست می­ آید. تاکید بر روی علایق و تصور کودک اغلب کلیدی برای او محسوب می ­شود تا تلاش خود را در انجام کارهای دشوار و یا فعالیت­های چالشی افزایش دهد. از آن جایی که کودکان مبتلا به مشکلات یکپارچگی حسی همیشه تمایل به انجام فعالیت­ هایی دارند که رشد خلاقیت و مهارت­های ادراکی و حرکتی آن­ها را افزایش نمی­ دهند، تغییر فعالیت­ها و یافتن روش­هایی برای تشویق کودک در جهت برقراری ارتباط متقابل ضروری به نظر می­ رسد.

در طول کاردرمانی در اختلالات حسی  از مشارکت فعال کودکان استفاده کنید. زمانی که او به صورت فعالانه در فعالیت شرکت می ­کند امکان یادگیری به واسطه محرک­ هایی متنوع تسهیل می­شود. برای مثال وقتی کودک حرکتی پاندولی و یا کشیدن طناب را به تنهایی انجام می­دهد، نسبت به زمانی که فردی دیگری او را روی تاب هل می­دهد، یکپارچگی بیشتری به دست می­ آورد.

 کاردرمانی در اختلالات حسی با فعالیت­های ساده شروع می شود تا کودک حین انجام آن­ها  احساس امنیت و آرامش  ­کند و سپس کاردرمانگر و به تدریج و با پیشرفت کودک آن­ها را دشوارتر می کند. برای مثال درمان کودکی که دچار نامنی جاذبه ­ای است، معمولا با فعالیت­ هایی آغاز می ­­شود که نزدیک به زمین است و با حمایت بدنی از سوی درمانگر انجام می ­شود تا به کودک کمک کند که احساس امنیت نماید. به تدریج و با گذشت چند هفته از درمان، فعالیت­ هایی که نیازمند بالا رفتن از سطوح مختلف و جابه جایی از روی زمین هستند، به عنوان تمرینات دشوار در نظر گرفته می ­شوند که نیازمند بالا رفتن از سطوح مختلف و جابه­ جایی از روی زمین هستند، به عنوان تمرینات دشوار در نظر گرفته می ­شوند و کاردرمانگر نیز به طور ماهرانه حمایت فیزیکی را کاهش می­ دهد. اگرچه موقعیت­ هایی نیز وجود دارند که برای کمک به کودک در ایجاد فعالیت­ه ایی چالشی و پیچیده ­تر، به محرک­های غیر فعال، نیاز است، برای مثال ممکن است کودک اوتیستیک بعد از دریافت محرک تعادلی خطی( طولی) و غیر فعال، پاسخ حسی مناسب نشان دهد. این امر بدین معناست که کودک آگاهی بیشتری نسبت به محیط پیدا کرده است، بنابراین محرک غیر فعال، عاملی در جهت افزایش فعالیت آگاهانه کودک خواهد بود. باید توجه داشت که این جنبه از درمان، صرفا به عنوان گامی در جهت تسهیل مشارکت فعالانه کودک با محیط پیرامون خود می­ باشد.

نتایج کاردرمانی انفرادی در اختلالات حسی

 کاردرمانی در اختلالات حسی اگر به صورت انفرادی باشد به کودک کمک می کند تمام فعالیت های زندگی خویش را به خوبی انجام دهد البته اگر در طول جلسات کاردرمانی مهارتهای زیر را کسب کرده باشد:

توانایی تنظیم سازی، تمیز و یکپارچگی اطلاعات حسی

توانایی تنظیم سازی، تمیز و یکپارچگی اطلاعات حسی مرحله اولیه درمان اختلالات حسی است  و شامل ظرفیت پاسخگویی به محرک حسی متناسب با موقعیت( تنظیم سازی حسی)، تمیز کیفیت­های محرک حسی( تمیز حسی) والصاق معنی به محرک حسی است. این فرآیندها یک پایه و زیر بنای مهم را برای رفتارهای سطح بالاتر  ایحاد می ­کند.

خودتنظیمی

خود تنظیمی یعنی فرد توانایی لازم برای انجام فعالیت های روزانه را دارد. البته  مهارت خود تنطیمی وابسته به قدرت تمرکز ، توجه و هوشیاری افراد است.

هماهنگی اجزا مختلف بدن

هماهنگی اجزا مختلف بدن در موقعیت های مانند  نشستن و بلند شدن، هماهنگی چشم و دست و … نشان دهنده هماهنگی میان حس عمقی و وستیبولار است .

پراکسی

پراکسی یعنی فرد توانایی انجام کارهای متوالی را داشته باشد و بتواند برای انجام کارهای مختلف برنامه  ریزی کند و فعالیت ها را به ترتیب انجام دهد. زمانی که فرد توانایی توالی را کسب کند به راحتی می تواند از پس چالش های طبیعی زندگی بربیاید.این مهارت به دریافت، یکپارچه سازی مناسب محرک­ های محیطی و توانایی تنظیم پاسخ­ها به این محرک­ها وابسته است.

سازمان دهی رفتار

فرد با کسب توانایی سازمان دهی رفتار خویش می تواند در موقعیت های مختلف زمانی و مکانی به خوبی عمل کند و کارهای پیچیده را به راحتی انجام دهد و توالی سازی فضایی- زمانی چند وجهی را به سهولت انجام دهد

عزت نفس

در روانشناسی، عزت نفس ارزیابی کلی فرد از ارزش خویش است. عزت نفس هم در برگیرنده عقاید( من لایق / نالایق هستم) و هم عواطف( احساس پیروزی، شکست/ غرور، شرم) است. رفتار ممکن است عزت نفس را بازتاب دهد( شجاعت، بزدلی/ اطمینان، شک)کودکان مبتلا به اختلال در یکپارچگی حسی از نظر اعتماد به نفس و عزت نفس به شدت آسیب پذیر هستند که به دلیل شکست­ های مکرر او در فعالیت­های روزمره زندگی می ­باشد( نقص در توانایی تنظیم پاسخ­ها و واکنش­ مناسب نسب به تجارب حسی می­تواند بر عزت نفس کودکان به دلیل اینکه به طور دائم از دیگران فیدبک منفی دریافت می ­کنند، تاثیر بگذارد).

مشارکت در فعالیت­های مراقبت از خود، تحصیلی و اجتماعی

مشارکت در فعالیت­های مراقبت از خود، تحصیلی و اجتماعی نتیجه نهایی فرآیند یکپارچگی حسی است. مشارکت در این فعالیت­ها، مستلزم توانایی  تسلط بر محیط می­ باشد. تسلط بر محیط به تنظیم سازی، تمیز و یکپارچگی حسی مناسب در تمام سیستم­های حسی، توانایی تنظیم و تعدیل پاسخ­ها به محرک حسی، پراکسی و سازماندهی رفتار فرد بستگی دارد.

 کاردرمانی گروهی برای اختلال حسی

برنامه های کاردرمانی گروهی در اختلالات حسی به عنوان مکمل کاردرمانی انفرادی است که جهت پیشرفت عملکرد موفق کودک هنگام کسب مهارت­ های تازه آموخته شده، استفاده می شود. تا کودک فرصت تعمیم مهارت­های آموخته شده را در موقعیت­ های اجتماعی کسب کند یا با کمک حداقلی کاردرمانگر، فعالیت ها را انجام دهد. کودکان دارای اختلالات حسی در فعالیت های گروهی با چالش های بسیاری روبه رو می شوند؛ اما با استفاده از کاردرمانی گروهی می توان به کودک فرصت داد تا مهارت های اجتماعی و ارتباطی خود را ارتقا دهد.  به طور مثال بعضی از رفتارهای مشکل ساز کودک تنها در یک موقعیت گروهی ظهور می ­کنند و ممکن است در طول درمان انفرادی آشکار نشود برای مثال تدافع لامسه ­ای ممکن است در طول درمان انفرادی بروز نکند، اما وقتی کودک سعی می­ کند در فعالیت گروهی مشارکت کند، تدافع حسی او مشخص شود.

مشاوره

اختلالات حسی، مسائل پیچیده هستند که ممکن است به غلط به عنوان اختلالات روانی،رفتاری و یا هیجانی تعبیر گردند. اعضای خانواده، معلمان و افراد دیگری که در تعامل نزدیک با کودک هستند، می ­توانند به عنوان عاملی مهم در تشخیص محسوب شوند. مشاوره، به عنوان یک مداخله غیر مستقیم محسوب می ­شود که با ارائه  اطلاعات به افرادی که در تعامل با کودک هستند، صورت می­گیرد.

خدمات مشاوره­ای ممکن است قبل، در طول یا بعد از مداخله­ کاردرمانی در اختلالات حسی، مستقیم ارائه گردد و یا ممکن است به جای درمان گروهی یا انفرادی به عنوان یک مداخله ­ی انتخابی توصیه شود. این نکته را به خاطر داشته باشید هنگامی که مداخلات مبتنی بر یکپارچگی حسی برای کودک مفید می­ باشند نباید با خدمات مشاوره­ های جایگزین شوند.

 کاردرمانی با رژیم حسی چگونه انجام می شود؟

رژیم حسی برنامه­ ای است که توسط متخصصین کاردرمانی در اختلالات حسی با همکاری اعضای خانواده با توجه به نیازهای حسی کودک به منظور عملکرد بهتر در خانه و مدرسه طراحی می شود.

رژیم حسی به صورت یک برنامه دائمی نمی ­باشد، بلکه باید متناسب با تغییر نیازهای کودک اصلاح شود. طراحی یک رژیم حسی باید به صورت تیمی انجام گیرد، در غیر این صورت اجرای این برنامه در طول جلسات کاردرمانی به تنهایی با موفقیت همراه نمی ­باشد. این برنامه باید توسط تیم طراحی کننده در تمامی جنبه­ های مختلف زندگی او اجرا شود. با توجه به متفاوت بودن  شیوه پردازش حسی در افراد مختلف، رژیم حسی یک کودک برای کودکی دیگر باید با رعایت تفاوت­های رفتاری و مشورت با درمانگر او صورت پذیرد.

انواع مختلف رژیم ­های حسی

دهلیزی: غلت زدن از بالا به پایین یک تپه ماسه ­ای ، چرخیدن با صندلی، تاب خوردن در زمین بازی

عمقی: بلند کردن جارو برقی، حمل سبد لباس­ ها، پریدن روی ترامپولین، بالش بازی، پیچیدگی کودک در پتو، حمل کتاب­ها، لی لی بازی کردن

لامسه: خمیر بازی، پیدا کردن اشیاء پنهان شده در سطل برنج، استفاده از اسباب بازی های فشاری، گل سرامیک

 بینایی: بازی با توپ های رنگارنگ در اندازه ­های مختلف

شنیداری: گوش کردن به دییسک­های موسیقی درمانی

 نقش اتاق تاریک در کاردرمانی اختلالات حسی چیست؟

یکی دیگر از مشخصات کلیدی کاردرمانی در اختلالات حسی، تجهیزات مورد استفاده در کلینیک است. براساس تحقیقات انجام شده، زمانی که به افراد اجازه داده می­ شود تا فعالانه در جست و جوی محیطی دلخواه باشند، ساختار و کارکرد مغز افزایش می­ یابد، بدین ترتیب قرار گرفتن در یک محیط غنی از محرکات حسی امکان مشارکت و جست و جوی فعال کودک را فراهم می ­کند. کلینیکی که برای درمان یکپارچگی حسی طراحی می­ شود باید شامل مجموعه ای از تجهیزات تخصصی باشد که اجرای فعالیت­های متنوع را امکان پذیر سازد.

این تجهیزات باید از تنوع کافی برای تحریک حواس مختلف از جمله حواس لامسه، تعادلی و ادراکی عمقی برخوردار باشند. در مجموع، این محیط خاص برای کودک مکانی جالب و امن را به وجود می­ آورد که می­ تواند توانایی­ های خود را بروز دهد. یکی از این مکان ها اتاق تاریک است .محیط اتاق تاریک به طور مستقیم و غیر مستقیم کیفیت و چگونگی تحریک حسی را تعیین می­کند.

تجهیزات مورد نیاز اتاق تاریک

تحریک دیداری

(منظره) شاخه کوچک فیبر نوری، پروژکتور خاطرات

تحریک شنیداری

(صدا) نوارهای آرامش بخش، سر و صدای ارتعاش ناشی از تجهیزات، ساز یا موسیقی باد، موسیقی منعکس کننده

حس بویایی

(بوییدن) آروما تراپی( عطردرمانی)، عطرها و افترها سطح اضطراب را کاهش دهند.

چشایی

(چشیدن) هر ماده غذایی که طعم یا بافت متمایزی دارد. افراد دارای اوتیسم به طعم یا بافت خاص گرایش پیدا می­ کنند.

تحریک لمسی

تشک­ های ارتعاشی، پتوهای وزن دار با پارچه­ هایی با بافت مختلف

تحریک حس عمقی و وستیبولار

صندلی­های تاب(گهواره­ای)، اسب های گهواره ای شکل، کشش

ارزیابی اختلالات حسی در اتاق تاریک

قبل از به کار بردن اتاق تاریک برای یک فرد دارای اختلال پردازش حسی، باید ارزیابی انجام شود. کاردرمانگر ممکن است از  ابزارهای زیر استفاده کند :

پروفایل ارزیابی حسی و ابزار

این ارزیابی، اولویت حسی یک فرد را برای درمان شناسایی می ­کند.

 پروفایل حسی

این ارزیابی سطح تحریکی که یک فرد نیاز دارد را تعیین می ­کند. با استفاده از این اطلاعات می توان سطح محرک موردنیاز فرد را  در اتاق تاریک تنظیم کرد.

سطح فعالیت­ های مشارکتی

این ارزیابی بر چگونگی ادامه­ ی جلسات اتاق تاریک با توجه به شدت نقص شناختی متمرکز است؛ و شامل چگونگی ساختاربندی فعالیت، راهنمایی در چگونگی تسهیل جلسه اتاق تاریک، ویژگی­های فعالیت و چگونگی شروع و پایان جلسه می­ باشد.

برگه اطلاعات محیط­ های چند حسی

از این برگه­ ها جهت ارزیابی پیشرفت فرد در محیط اتاق تاریک و ضبط پاسخ­ های رفتاری او استفاده می شود.

نتیجه گیری

به طور خلاصه باید گفت که کلید اصلی کاردرمانی در اختلالات حسی، این است که فعالیت­های درمانی، از پیش تعیین شده هستند و بدون برنامه ریزی قابل اجرا نمی ­باشند. یک دوره­ی درمانی نتیجه­ ی همکاری بین کاردرمانگر و کودک  است که در این همکاری، کاردرمانگر، کودک را به گونه­ ای تشویق و حمایت می­ کند که کودک در جهت اهداف درمانگر حرکت کند. تمام این برنامه ­ها در محیطی خاص اتفاق می­افتد که شرایط رویارویی کودک با محرکات مختلف حسی را مهیا نماید. استفاده از تجهیزات خاص و مدالیته ­های حسی قوی نیازمند این است که درمانگر در این حوزه متخصص باشد. اگر شما نیز به دنبال متخصص کاردرمانی  هستید می توانید با شماره 09054146911 برای آشنایی با متخصین کاردرمانی متخصص حوزه یکپارچگی حسی تماس بگیرید.