توانبخشی شناختی
گفتار درمانی بزرگسالان
15/03/1400
علائم اوتیسم
20/03/1400
مهنا دانش آموز پایه دوم مدرسه است. از اون بچه‌هاست که آدم فکر میکنه انگار صندلیش میخ داره! هر پنج دقیقه یکبار از سرَ جاش بلند میشه. توی کلاس اصلا حواسش به درس نیست. همه‌اش باید بهش بگی عزیزم بشین! در نهایت هم فایده‌ای نداره.
بچهها زیاد باهاش دوست نمیشن! کارش فقط اینه با بچهها دعوا کنه. مادر و پدر آرامی داره ولی خودش از اون کودکان پرخاشگر. بعضی وقت‌ها مجبور میشم پیش خودم بیارمش تا بچه‌های دیگه رو اذیت نکنه! ولی صادقانه بخواهم بگم بعضی اوقات خودم خیلی کلافه میشم چون انرژی زیادی ازم میگیره!!!
یه روز از مدیر مدرسه‌مون مرخصی خواستم. او با مرخصی من موافقت کرد اما گفت باید یکی رو پیدا کنی که کلاس تو رو بچرخونه. قرار شد یکی از دوستام که روانشناسی استثنایی خونده به جای من بیاد.
فاطمه وقتی مهنا و چند تا از بچه‌های دیگه کلاسم رو دیده بود متوجه اختلالات‌شون شده بود. برای همین ازم خواست که با پدر و مادرهاشون این موضوع رو در میون بزارم .
فاطمه میگفت: خیلی از این اختلالات میشه با توانبخشی شناختی درمان کرد. اگه بخوای من می‌تونم به تو چند تا تمرین بدم ولی برای اینجور تمرینات؛ بچهها به همراهی خانوادشون نیاز دارند. وگرنه تو به تنهایی نمیتونی کاری بکنی. شاید هم نتیجه بگیری ولی نتیجه خوب و 100 درصدی نه!! بهرحال میخوام بگم که همراهی خانواده‌ها خیلی توی درمان شناسایی اختلالات کودکان استثنایی نتیجه بخش هست.
از فاطمه درباره توانبخشی شناختی چندتا سوال پرسیدم. انصافا خیلی با حوصله بهم جواب داد. من توی این نوشته قصد دارم مثل فاطمه تجربه‌مو باهاتون به اشتراک بزارم. امیدوارم براتون مفید باشه و اون رو برای کسایی که فکر می‌کنید با توانبخشی شناختی کودکان آشنایی لازمه رو ندارند؛ بفرستید.
- توانبخشی چیست؟
- شناخت چیست؟
- توانبخشی شناختی چیست؟
- در توانبخشی از چه رویکردهای استفاده می کنند؟
- توانبخشی شناختی برای کودکان چه فوایدی دارد؟
- توانبخشی شناختی برای سالمندان چه فوایدی دارد؟
آدم‌ها همانطور که میتونن عضلات بدنشون رو تقویت کنند میتونن با یک سری تمرینات و اقدامات عملی، مغزشون رو هم تقویت بدن. مغز آدم‌ها یک ارگان انعطاف‌پذیر و تغییر پذیر است که با توانبخشی شناختی میشه مغز را ترمیم داد و یا با توانمند سازی آن را ارتقا داد.
بچه‌ای مثل مهنا رو در نظر بگیرید که علائم نقص توجه و بیش فعالی و نشانه‌های رفتاری مثل افت تحصیلی، نافرمانی و پرخاشگری رو داره! ما با ارزیابی شناختی متوجه میشیم که این بچهها کدام بخش کارکرد شناختی‌اش دچار نقص شده. برای مثال نقص در کنترل مهارت داره یا حافظه فعال. (نقص در رفتار به خاطر نقص‌های کارکردهای شناختی مغز هست.)
توانبخشی چیست؟
برای همین توانبخشی یعنی تغییر فعال به منظور توانمندسازی افراد مبتلا به آسیب یا بیماری و هدفش ترمیم و بازگرداندن تمامی کارکردهای جسمانی، روانی و اجتماعی آسیب دیده ناشی از بیماری‌هاست.
شناخت چیست؟
شناخت هم یعنی توانایی توجه، دریافت و درک اطلاعات به منظور تعدیل و یکپارچه‌سازی و نگهداری که باعث تعامل با محیط می‌شود. بر این اساس توانبخشی شناختی یا توانبخشی نوروسایکولوژیک یعنی مجموعه‌ای از روش‌ها یا راهبردهای مداخله‌ای، که به منظور توانمندسازی درمان جویان یا بیماران و خانواده‌های آنها صورت می گیره و هدف آن سازگاری، کنترل و کاهش نقایص شناختی است.
هدف از توانبخشی شناختی چیست؟
با توجه به ماهیت اختلالات شناختی، اهداف توانبخشی در رده اول افزایش کارکرد از طریق سازگاری با بیماری( سازگارشدن فرد با نقص و بیماری) و هدف دومش، جلوگیری و کاهش رفتارهای ناسازگارانه و در نهایت جبران برخی از نقایص از دست رفته است. در یک جمع‌بندی کلی هدف از به کار بردن توانبخشی شناختی و رفتاری؛ افزایش توانایی فرد در پردازش و تفسیر اطلاعات و بهبود کارایی فرد در تمامی ابعاد زندگی اجتماعی و خانوادگی میدونند.
پیشنهادی: بازی درمانی شناختی رفتاری
توانبخشی شناختی شامل چه افرادی می‌شود؟
براساس پژوهش‌های موجود اکثر مداخلات توانبخشی، معطوف به سه دسته کلی از بیماری‌ها است:
- بیماری‌های کارکردی مغز مانند: اسکیزوفرنیا، آلزایمر، بیش فعالی و..
- بیماری‌های اکتسابی مغزی مانند: ضربه مغزی و سکته مغزی، فلج مغزی و..
- بیماری‌های پیش رونده و تخریبی چون دمانس (زوال عقل)
اجزای شناخت در توانبخشی شناختی چه چیزهای مورد توجه قرار می‌گرد؟
بعضی از اجزای شناخت که در توانبخشی شناختی مورد توجه قرار می‌گیرند و ارزیابی و درمان می‌شوند عبارتند از:
- درک ( Perception )
- توجه ( Attention )
- حافظه ( Memory )
- زبان ( Language )
- تفکر (Thinking )
رویکردهای توانبخشی شناختی چیست؟
الف) ترمیم کارکرد آسیب دیده
روش‌های که بر مبنای این رویکرد مورد استفاده قرار می‌گیرد، عمدتاً بر تحریک یا تمرین شناختی از طریق بسط و تمرینات تکراری تاکید دارد. مواردی مثل تمرینات تکراری برای ارقام، کلمات، اشکال، مکان‌ها و…. ما همه‌ی این کارها را با هدف بازسازی مکانیسم‌های شناختی و نورونی آسیب دیده افراد انجام می‌دهیم.
ب) بهینه سازی کارکرد باقیمانده
تاکید اصلی این رویکرد بر توانمندسازی فرد در استفاده از فرآیندها و مهارت‌های حافظه و توجه است، که قبل از بیماری وجود داشته است. در این رویکرد، افراد را به انجام تکالیفی ترغیب می‌کنند که قبل از آسیب انجام می‌دادند.
ج) جبران کارکرد ازدست رفته
زمانی که آسیب مغزی و نقایص شناختی شدید باشد، توانبخشی، اغلب متمرکز بریافتن راه‌های می‌شود که به افراد در جایگزینی یا جبران نقایص کمک می‌کند. با حمایت‌های بیرونی و تغییرات محیطی می‌شود افراد را در انجام تکالیف روزمره و کاهش تاثیرات ناشی از معلولیت توانمند کرد.
مداخلات موجود در این زمینه عمدتا در سطح رفتاری هستند و اقداماتی که فرآیندهای شناختی و عصبی زیربنایی را تحت تاثیر قرار میدهد، شامل نمی‌شود. نقطه قوت این رویکرد، کاربرد گسترده و موفقیت چشمگیرش در توانمندسازی افراد برای دستیابی به استقلال در کارهای روزانه است.
د)جایگزینی کارکرد سالم
این رویکرد همانند جبران کارکرد از دست رفته، فرض میکنه که مکانیزم‌های شناختی و عصبی موردنیاز برای حافظه و توجه بهنجار در بیماران نمیتونه به طور کامل ترمیم بشه یا بهبود پیدا بکنه اما با بهره‌گیری از فرآیندها و ساختارهای سالم شاید بشه به افراد کمک کرد.
در این رویکرد تاکید میشه که مناطق سالم مغز در زمانی که ناحیه مجاور یا مشابه آن در یک نیمکره، یا نیمکره دیگر آسیب ببینند، به انجام وظایف نقاط آسیب دیده خواهند پرداخت. تاکید اصلی این رویکرد، بر دستیابی به نتایج خاص کارکردی چون یادگیری اطلاعات مربوط به زندگی روزمره است.
توانبخشی شناختی برای کودکان چه فایده‌های دارد؟
تحقیقات نشان میدهد که تقویت حافظه دیداری دانش آموزان دارای اختلال نوشتن باعث کاهش خطاهای املایی آنها می‌شود. توانبخشی شناختی باعث می‌شود دانش‌آموزان به فرآیند نوشتن خود نظارت کنند و فعالیت خود را هدفمند بکنند و در نهایت مهارت نوشتن صحیح کلمات را یاد بگیرند
دانش آموزانی که دارای اختلال نقص توجه بیش فعالی‌اند از توانایی نگهداری توجه و پیشرفت تحصیلی پایینی برخوردارند و آموزش توانبخشی شناختی با افزایش میزان توجه دانش آموزان دارای اختلال نقص توجه/ بیش فعالی می‌تواند پیشرفت ریاضی آنها را به دنبال داشته باشد.
توانبخشی شناختی برای سالمندان چقدر می‌تواند مفید باشد؟
پژوهش‌ها نشان میدهد که توانبخشی حافظه و توجه به عنوان یکی از رویکردهای جدید درمانی، پا به پای سایر مداخلات قادر است بر وضعیت حافظه بیماران سالمند مبتلا به دمانس و آلزایمر موثر بوده و موجب بهبود کیفیت زندگی سالمندان شود.
توانبخشی شناختی یکی از ارکان اصلی و ضروریات درمانی برای کاهش علائم و مشکلات ناشی از دمانس و آلزایمر می‌باشد. که در کنار روش‌های درمان و کنترل بیماری از آن استفاده می‌کنند.
توانبخشی شناختی برای اختلالات عضوی مغز
پژوهش‌های نشان میدهد توانبخشی شناختی توجه، پردازش اطلاعات و کارکردهای اجرایی در بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروز(بیماری MS) موثر است علاوه بر وضعیت شناختی آنان، به بهبود افسردگی این بیماران نیز کمک می‌کند. البته نتایج این پژوهش‌ها نشان میدهد بازتوانی شناختی مداخله اثربخشی برای بهبود کارکردهای شناختی بیماران دچار آسیب مغزی تروماتیک است.
توانبخشی شناختی برای بیماران دچار وسواس
پژوهش‌ها نشان میدهد که برنامه توانبخشی شناختی مفهوم سازی، انعطاف پذیری ذهنی، آغازگری و طرح پذیری و حافظه شنیداری بیماران وسواسی جبری را بهبود بخشید است.توانبخشی شناختی برای بیماران افسرده ، وسواسی، اضطرابی و افراد عادی نیز موثر می‌باشد.
تجهیزات توانبخشی شناختی
تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری مخصوص این فرآیند ساخته شده‌اند و افراد متخصص این حوزه می‌توانند از آن در کلینیک‌ها استفاده کنند.
رایانه یکی از ابزارهای مهم توانبخشی شناختی
در عملکرد ذهنی معیارهای اندازه‌گیری و بهبود هزارم ثانیه است و یا در عملکرد حافظه انجام تمرینات بر پایه تمایز رنگ و شکل و موقعیت در فضا و بسیاری موارد مشابه است، تجهیزات کامپیوتری و نرم افزارهای تخصصی و معتبر در این زمینه بخشی اجتناب ناپذیر است.
و اکثر متخصصان از این ابزارها استفاده می‌کنند. البته برای بچه‌های کوچک و یا افرادی که آسیب‌های شناختی زیادی دارند عموما با استفاده تمرین‌های قلم و کاغذی، بازی‌های ذهنی و کلامی و رایانه‌ای و موارد مشابه توانبخشی انجام می‌شود.
فواید بازی‌های رایانه‌ای برای توانبخشی شناختی
بازی‌های رایانه وسیله‌ای برای جلب توجه و تمرکز و مقدمه یادگیری و کاهش هزینه آموزشی و توانبخشی است به استفاده کننده فرصت میدهد متناسب با توان و ظرفیت خودش ازش استفاده بکند.
باعث بروز خلاقیت و استعداد و توانمندی‌های افراد می‌شود. تمرینی برای اینکه بچهها مهارت‌های زندگی رو یاد بگیرند زمینه‌ساز هماهنگی بین اعضای حسی (چشم، دست، عضله و مغز) می‌شود. بازی‌های رایانه‌ای وسیله‌ای برای پرکردن اوقات فراغت بچهها است؛ کنجکاوی و خیال‌پردازی، قدرت تصمیم‌گیری، تخلیه هیجانی، چالشی ذهنی، توسعه خلاقیت، از مزایایی بازی رایانه‌ای است.
کاربرد بازی‌های رایانه‌ای در توانبخشی شناختی
سنجش عملکرد
با بررسی واکنش کودکان در حین بازی می‌توان به بازخوردی که به موقعیت بازی می‌دهند با اصول اخلاقی که بروز می‌دهند و همچنین عملکرد آنها پی برد.
تعامل
بازیگر با وارد شدن به صحنه بازی همواره سعی می کند در تمام مراحل بازی به بهترین وجه عمل نماید تا بیشترین امتیازات را کسب کند در واقع در تعامل با عناصر و صحنه‌ها عمل می کند.
الگودهی
کودکان و نوجوانان بیش از آن که از طریق تجربه مستقیم یاد بگیرند، از راه مشاهده رفتار و اعمال دیگران می‌آموزند و به همین دلیل برنامه تلویزیونی و رایانه ای با ارائه الگوها و سرمشق های جذاب و دوست داشتنی یکی از منابع عمده تاثیرگذار بر رفتار کودکان و نوجوانان است.
مشارکت اجتماعی
با بازی‌های رایانه ای می توان اصول مدنی را به بچهها یاد داد.
آموزش
با استفاده از بازی‌های رایانه‌ای می توان مطالب بسیاری به بچه ها یاد داد فقط به چشم سرگرمی به بازی های رایانه نگاه نکرد.
مراحل توانبخشی شناختی
- پیدا کردن کلینیک معتبر( مهمترین مرحله)
- مصاحبه بالینی
- انجام آزمون‌های تخصصی جهت مشخص نمودن حیطه‌ای که باید درمان و یا تقویت صورت بگیرد (آزمون‌های شناختی باید کاملا تخصصی باشند. یعنی وقتی می‌گوییم می‌خواهیم توجه را اندازه گیری نماییم، آزمونی که استفاده می‌کنیم فقط باید توجه را بسنجد و هیچ حیطه دیگری در آن دخیل نباشد، چون نمی‌توان در این مسئله تمایز قائل شد که آیا ضعف در آزمون توجه در اثر مشکل حافظه‌اش بوده است یا مشکل حرکتی یا هر مشکل دیگری.
- تفسیر و بررسی آزمون‌های انجام شده توسط متخصص.
- انجام برنامه توانبخشی شناختی کاملا تخصصی در زمینه ارزیابی شده .
- انجام آزمون‌ها میان دوره‌ای در حین برنامه توانبخشی شناختی جهت بررسی این مورد که آیا مسیر و برنامه درمانی ما صحیحه یا خیر؟
آزمون‌ها و تست‌هایی توانبخشی شناختی
آزمون‌های و برنامه‌های درمانی متعددی برای توانبخشی شناختی طراحی شده‌اند ولی بیشترشان فقط بازی‌های ساده هستند و هیچ ارزش علمی ندارند .
از جمله نرم افزار های معتبر در حیطه ارزیابی‌های شناختی و همچنین توانبخشی شناختی می‌توان نام برد عبارتند از:
نرم افزار کن تب | CANTAB که توسط دانشگاه کمبریج در سال 1980 تولید شده است
www.cantab.ir | www.cantab.com | آزمون کن تب | CANTAB چیست ؟ |
نرم افزار بررسی توجه و تمرکز و تشخیص بیش فعالی | IVA که این نرم افزار محصول یک شرکت آمریکایی می باشد و نتایج آن با fMRI و QEEG معتبر شده، به عبارتی نتایج این آزمون با نتایج حاصل از fMRI و QEEG در بررسی بیش فعالی | ADHD هم‌خوانی دارد.
www.braintrain.com | www.braintrain.ir | نمونه پیشرفت در بیش فعالی با آزمون IVA | توضیح در مورد آزمون IVA |
آزمون های شناختی Vienna که این هم مجموعه آزمون های شناختی می باشد www.braintrain.ir | www.schuhfried.com
و همینطور نرم افزار هایی که در زمینه درمان در توانبخشی شناختی | CRT استفاده می شوند مانند
نرم افزار کاپیتان لاگ | Captain’s Log که از جمله قوی‌ترین نرم افزارهای شناختی دنیا می‌باشد
نرم افزار راننده هوشمند | Smart Drive که بسیار برای بیش فعالی کاربرد دارد. www.braintrain.com
توانبخشی شناختی یک راه درمان است که به افراد کمک می‌کند. تا بتوانند زندگی بهتری را تجربه کنند.
خانواده توانمند به خانواده‌های کودکان با نیازهای ویژه چه کمکی می‌کند؟
ما در خانواده توانمند تلاش می‌کنیم تا کودکان با نیازهای ویژه به همراه خانواده‌شان از کلیه خدمات آموزشی، درمانی، مهارتی و محصولات (لوازم توانبخشی، اسباب‌بازی، کتاب، و…) متناسب با نیازهای خود بدون هرگونه محدودیت زمانی و مکانی از خدمات گفته شده بهره‌مند شوند.
