در این مقاله میخواهیم به نیازهای کودکان نابینا بپردازیم. والدین در صورتی آگاهی از نیازهای کودکان نابینا بهتر می توانند با کودکانشان تعامل کنند و مسیر رشد آنان را بشناسند. در این مقاله به سه نیاز اصلی آنان یعنی آموزش کودکان نابینا، توانبخشی کودکان نابینا، بازی کودکان نابینا می پردازیم.

اختلال بینایی

وجود نقص یا اختلال یک یا چند عضو حسی، اختلال حسی خوانده می شود و این افراد بدون کمک های پزشکی، اجتماعی، تربیتی و آموزشی مخصوص، قادر به سازگار مطلوب اجتماعی نیستند.

اختلال بینایی یک واژه کلی و نشانگر یک ناتوانی در دیدن است و می تواند از نظر پزشکی خفیف و قابل اصلاح مانند نزدیک بینی، دور بینی و یا شدید وغیر قابل اصلاح مانند کوری یا ضعف شدید بینایی باشد.

نابینایی ممکن است مادرزادی مانند آب مروارید مادرزادی، سیفلیس مادرزادی، سرخچه مادر در دوران بارداری یا اکتسابی مانند تراخم، کنده شدن شبکیه، اتروفی عصب بینایی، زخم های قرینه، فقدان ویتامین آ، تصادف و ضربه و… باشد.

با توجه به این که تقریبا یک سوم کل الیاف شبکه ی ارتباطات حسی انسان را رشته بینایی تشکیل می دهد و چنین وضعی در هیچ یک از حواس دیگر مشاهده نمی شود لذا باید انسان را یک موجود بصری توصیف کرد تا سمعی و به همین علت نقص بینایی بیش از هر معلولیت دیگر ناتوانی در انسان ایجاد می کند.

آموزش کودکان نابینا

فقدان بینایی به علت این که وسیله اصلی کسب اطلاعات از محیط می باشد، می تواند تجربه های شخص را به شدت محدود کند و آنچه  موقعیت را حتی مشکل تر می سازد، این است که تجربه های آموزشی در کلاس های معمولی اغلب جنبه بصری دارند.

با وجود این اغلب متخصصان عقیده دارند که دانش آموزان مبتلا به نقص بینایی را باید به همان روش کلی که در مورد کودکان نابینا معمول است، آموزش داد.

اگر چه انجام برخی تغییرات ضرورت دارد اما اصول آموزش های کلی باید رعایت شود تنها تفاوتی که در آموزش کودکان نابینا باید مدنظر قرار گیرد، این است که آنها باید برای کسب اطلاعات بر سایر حواس خود متکی باشند. اندازه اتکای کودک به بینایی خودبه میزان باقیمانده بینایی مفید او بستگی خواهد داشت.

در آموزش کودکان نابینا و کم بینا باید به چهار عامل مهم توجه شود:

1.  آموزش بریل
2.  آموزش استفاده از بینایی موجود
3.  آموزش گوش دادن
4.  آموزش تحرک، فعالیت و زندگی مستقل

سه مورد اول مستقیما به امر آموزش و به خصوص خواندن مربوط است، درحالی که مورد چهارم به مهارت هایی که در زندگی روزمره است  اشاره دارد. بدیهی است که برای آموزش خواندن، باید تغییرات زیادی در کلاس به وجود آورد.

آموزش بریل

در این روش یادگیری و خواندن حروف و کلمات از راه لمس از روی کاغذهای  مخصوص که توسط دستگاه به صورت برجسته ای نوشته شده است انجام می گیرد.

خواندن از طریق بریل به حافظه مربوط می شود ومشکل تر است ومدت زیادی طول می کشد و به شکل چندین کلمه در یک زمان که توسط افراد عادی انجام می شود امکان  ندارد و به علت قطور بودن  کاغذها جای بیشتری را اشغال می کند. دستگاه های مختلفی از این روش وجود دارد.

اساس دستگاه بریل عبارت است ازیک تا شش کانون چهار گوش که برحسب  تعداد کلمه به درجه یک یا درجه دو تقسیم  می شود. در نوع درجه یک کلمات شکستگی نداشته و درشت وکامل است. لذا یادگیری به آسانی صورت می گیرد چون نوشته های لغوی است ولی در نوع درجه دو  تعدادی زیادی کلمات به شکل های کوچک و ریز به کار رفته است و لذا خواندن و نوشتن به سرعت انجام نمی گیرد.

مشکل وارونه خواندن و نوشتن  کلمات و حروف برجسته در روش بریل درست همان مشکلی است که  درهجی کردن کلمات در افراد عادی دیده می شود مسلما وقت بیشتری می گیرد و خواندن کندتر انجام می شود واحتیاج به حافظه قوی وسالم تمرکز حواس دارد. این سیستم برای کسانی لازم است که قادر به خواندن کلمات درشت نیستند.

آموزش استفاده از بینایی موجود

با توجه  به مشکلاتی که در نوع بریل وجود دارد حتی الامکان سعی می شود از باقی مانده بینایی حداکثر استفاده به عمل آید. جلو آوردن کتاب، به کار بردن عدسی از این دست هستند.

آموزش گوش دادن

یکی از روش های یادگیری در نابینایان آموزش و عادت به گوش دادن است  واین روش به وسیله  نوارهایی که از قبل ضبط شده  انجام می شود.

آموزش تحرک، فعالیت و زندگی مستقل

این که نابینا بتواند برای خود زندگی مستقلی داشته واحتیاج به دیگران  نداشته باشد از اهمیت خاصی برخوردار است.برای این نوع آموزش دو روش جهت یابی جسمانی و روانی پیشنهاد شده است.روش جهت یابی روانی که در آن از نقشه های برجسته  مربوط به محیطی که شخص نابینا در آن حرکت  می کند استفاده می شود یا از طریق بازنمایی های ذهنی عمل می کند.

روش جهت یابی جسمانی در چهار نوع مختلف صورت می گیرد:

راهنمای انسانی که اجبارا شخص را وابسته می کند.

• سگ راهنما و مشکل استفاده از سگ، آموزش سگ  ومواظبت  ومراقبت  که مشکلاتی دارد واین  سگ ها غالبا سریع حرکت می کنند وقوی هیکل هستند و به خصوص برای کودکان  قابل استفاده نیستند.
• عصای دستی که شخص برای تشخیص موانع  و پستی ها و بلندی ها استفاده می کند.
• استفاده از  عصا و وسایل الکترونیکی که برای تشخیص و موانع استفاده می شود یکی از این دستگاه ها عصای لیزری است که 3 نوع نور مادون قرمز را به بالا وپایین جلو ساطع می کند و وقتی به مانع برخورد می کند به صدا تبدیل می شود.
• زیر و بمی صورت  اندازه شی را نشان می دهد.
• بلندی صوت اندازه شی را تعیین می کند
• وضوح صوت طرح و زمینه را مشخص می کند و اگر زمینه سفت باشد صدا مشخص است واگر نرم باشد صدا مبهم است.
• وسایل الکترونیکی مثل دستگاه های الکترُ سونیک که به دور سر کودک نابینا وصل می شود و کودک ازهمان ابتدا آشنایی با محیط را به وسیله انواع صداهای دستگاه احساس می کند و به یاد می آورد.
• اپتا کرن دستگاهی است که دارای دوربینی است که نوشته را تبدیل به امواج صوتی می کند.

توانبخشی کودکان نابینا

در مسیر توانبخشی کودکان نابینا به دنبال تحقق اهداف زیر هستیم:

• تقویت سایر دریافت های حسی و آشنا شدن با خود و محیط اطراف از طریق حس شنوایی، حس لامسه وسایر حواس
• توانمند کردن و ایجاد قدرت حرکت در محیط به منظور شناخت محیط، اطرافیان و رفع نیازهای خود
• یافتن راه های مناسب ایجاد ارتباط با سایرین  وگسترش دامنه ی آگاهی ها واطلاعات
• توان یابی در امر خواند و نوشتن و استفاده ازمتون نوشتاری به منظور افزایش آگاهی ها واطلاعات
• استعدادیابی و آموزش ایجاد مهارت در رشته ای خاص از علم یا زمینه ای از اشتغال( حرفه آموزی)
• توانمندی در ایجاد سرگرمی ها وتقریحات سالم در جهت گذراندن اوقات فراغت
• کاریابی و ایجاد زمینه شغلی
• حمایت های اجتماعی، مواردی همچون ازداوج ، اسکان، تردد و رفت و آمدو…
• حمایت های قانونی، مواردی همچون حضانت، وراثت، مالکیت و… حفاظت  از قرارگرفتن در معرض سوء استفاده ، اجهاف، جرم، بزه، جنایت و….

بازی کودکان نابینا

 همه کودکان از جمله کودکان نابینا  به بازی علاقمند هستند. کودکان نابینا  علاقمند به انجام بازی های انفرادی هستند. بازی های کودکان بینا معمولا به خاطر داشتن حرکات بسیار، برای کودکان نابینا خوشایند نیست. چون در حین بازی ممکن است بر اثر جابه جایی جهت یابی خود را از دست بدهند. کودکان نابینا معمولا علاقه ای به بازیهای تخیلی ندارند. و در بازی کمتر کنجکاوی می کنند و تمایل به بازی های عینی دارند.

والدین و مربیان کودکان نابینا در گام اول آموزش بازی باید نیازهای کودکان نابینا را به خوبی بشناسند تا بازی های مناسب با توانایی آنان طراحی کنند یا انجام دهند. قبل از انجام بازی او را باید با نحوه بازی، ابزار مورد نیاز بازی و… آشنا کنند. در انتخاب بازی و نحوه انجام بازی باید به نقاط قوت و ضعف کودکان نابینا توجه کنند. بازی بهترین راه تقویت حواس شنیداری، لامسه، چشایی، بویایی، وستیبولار آنان است.

از بازی می توان در مسیر آموزش و توانبخشی کودکان نابینا استفاده کرد. اگر والدین بازی های را متناسب با توانایی کودکان انتخاب کنند آنان با انگیزه تر حاضر به انجام بازی های آموزشی و توانبخشی جدید می کنند.

نقش بازی در تقویت حواس نابینایان

انجام بازی مناسب حواس کودکان نابینا را تقویت می کند وامر یاد دهی ویادگیری راحت تر انجام می گیرد از جمله عواملی که باید در بازی کودکان نابینا به آن توجه کرد تقویت پردازش شنیداری، تصویر سازی ذهنی، یادگیری موضوعات درسی ،جهت یابی و مکان یابی ونقش عاطفی است. در ادامه هریک از این موارد شرح داده می شود.

تقویت پردازش شنیداری با بازی

کودکان نابینا از حس دیداری که نقش عمده ای دریادگیری دارد، محروم هستند. لذا باید حواس دیگر این کودکان را تقویت  کرد تا به این صورت جای خالی حس بینایی پرشود.

در این زمینه می توان به فرضیه جبران اشاره کرد. این فرضیه براین اساس استوار است که افراد نابینا در استفاده از حواس دیگر برتری دارند. یکی از این حواس که نقش عمده ای پس از حواس بینایی ایفا می کند، حس شنوایی است. بنابراین باید پردازش شنوایی این افراد قوی باشد تا بتوانند از این حس نهایت استفاده را ببرند.

پردازش شنیداری شامل حافظه شنیداری، حساسیت شنیداری و توالی شنیداری می شود. باید در نظر داشت که کارایی حافظه شنداری و عددی در نابینایان کمتر از افراد بینا است. اگر این افراد از حافظه شنیداری قوی بهره مند باشند، می توانند از این طریق اطلاعات مختلف را ذخیره و بازیابی کنند.

به منظور تعیین موقیت موانع و تشخیص صداهای مختلف و شناسایی آنها برخوردار بودن از میزان مناسبی از حساسیت شنیداری بسیار مفید است. لذا با بازی مناسب می توان با بهره گیری از صوت های با کیفیت  و واضح واز طریق تعامل شنیداری که برقرار می کند، پردازش شنیداری را در کودکان نابینا تقویت کنند.

تصویرسازی ذهنی

تصویرسازی ذهنی در تحول شناختی، عاطفی، اجتماعی کودکان نقش مهمی دارد.  همه انسان ها  توانایی تصویرسازی ذهنی دارند و هر انسان خواه بینا، خواه نابینا، می تواند تصویر ذهنی درستی از اصوات  و اشیاء داشته باشد. در کودکان نابینا اکتشاف های شنیداری می تواند جای خالی اکتشاف های دیداری را پر کنند. هر چند حس بینایی زیر بنا و اساس تصویرسازی ذهنی است و کودکان نابینا از داشتن این حس مهم محروم اند. این افراد به شکل های متفاوت و با کمک گرفتن از دیگر حواس خود، می توانند تصویر سازی ذهنی خوبی از اشیاء و محیط  دور و برشان داشته باشند. بازی های شنیداری زمینه تصویرسازی ذهنی کودکان نابینا را فراهم می کند.

یادگیری موضوعات درسی

افراد نابینا مانند افراد دیگر برای برقراری ارتباط و انجام امور روزمره خود نیاز به یادگیری سواد و موضوعات درسی آموزش وپرورش دارند. به طوری که امروزه شاهد تحصیلی تعداد زیادی از این افراد در مدارس استثنایی و حتی مدارس عادی هستیم.

بازی بهترین ابزار در مسیر آموزش کودکان نابینا می باشد. با بازی کودکان انواع مهارت های زندگی از جمله مهارت حل مسئله، تحلیل و… را می آموزند.  با بازی آموزش مباحث درسی به دانش آموزان نابینا جذاب تر خواهد بود. دانش آموزان نابینا با انگیزه تر مسیر آموزش شان را طی می کنند.

آموزش جهت یابی و مکان یابی با بازی

آموزش مهارت های جهت یابی و حرکت  از نیازهای کودکان نابینا برای داشتن زندگی مستقل می باشد. رسما و به میزان دو ساعت در هفته در برنامه ی درسی نابینایان قطع ابتدایی منظور شده و مدارس خاص آموزش نابینایان ملزم به رعایت آن شده اند.

با یادگیری جهت های اصلی و تشخیص صدای موانع مختلف، مهارت های جهت یابی و حرکت دانش آموزان نابینا تا حد زیادی تسهیل خواهد شد. بازی های وابسته به مکان، مهارت‌های جهت یابی این کودکان را تسهیل می کنند. همین طور این بازی ها با تکرار و تمرین های متنوع، مهارت تشخیص صدای موانع مختلف و فاصله از روی صدا را در این دانش آموزان تقویت می کنند.

بازی راهی برای افزایش سواد عاطفی

دانش آموزان نابینا اضطراب بیشتری را هنگام آموزش و امتحان دروس تحمل می کنند. برای کاهش اضطراب آنان می توانند از بازی درمانی استفاده کرد. همین طور این کودکان مشکلاتی در تعریف از خود و دیگران، کنترل خشم، انتقاد پسندیده، مصالحه و مجادله دارند و کاستی‌هایی در مهارت های اجتماعی دارند.  آموزش نابینایان در بعد عاطفی و آشنایی با انواع احساسات و مهارت های ارتباطی از طریق بازی می تواند تا حدی زیادی از مشکلات  این کودکان بکاهد. آموزش نابینایان باعث رشد مهارتهای اجتماعی آنان می شود و عزت نفس آنها را بهبود می بخشد. بازی فرصت مناسب برای افزایش سواد عاطفی افراد نابینا است.

کلام آخر

در این مقاله به نیازهای کودکان نابینا از جمله نیازهای آموزشی و توانبخشی و بازی کودکان نابینا پرداختیم. در سایر مقالات سایت خانواده توانمند به سایر نیازهای آنان از جمله مهارت های زندگی، خودیاری، اجتماعی پرداخته ایم. برای آشنایی با نحوه چیدمان میز و سفره مناسب کودکان نابینا،مسواک زدن،استقلال حرکتی نابینایان، تقویت حواس نابینایان، کاردرمانی کودکان نابینا،، نحوه آموزش کودکان نابینا، خرید اسباب بازی برای کودکان نابینا و پادکست مخصوص نابینا حتما به بخش مقاله  و پادکست سایت خانواده توانمند سر بزنید.

خدمات سایت خانواده توانمند

ما در خانواده توانمند تلاش می‌کنیم تا کودکان با نیازهای ویژه به همراه خانواده‌شان از کلیه خدمات آموزشی، درمانی، مهارتی و محصولات  (لوازم توانبخشی، اسباب‌بازی، کتاب، و…) متناسب با نیازهای خود بدون محدودیت زمانی و مکانی بهره‌مند شوند.